اولین بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

گفت‌وگو با استاد ابوالفضل بهرام‌پور: اولین پیام بعثت «دعوت مردم به علم» است قدس-محمدحسین کلهر:هر سال ماهی یک بار به غار حرا می‌رفت، غاری که در نزدیکی مکه قرار داشت و مأمنی برای مناجات با خالق بود، در افق دیدگانش خانه کعبه را مشاهده می‌کرد و با پروردگارش در این اعتکاف یک ماهه نجوا می‌نمود تا اینکه در نیمه‌های شب بیست و هفتم ماه رجب از سال 40 عام‌الفیل، فرشته‌ای را دید که قبلاً فقط صدایش را شنیده بود. پس از این واقعه نیز محمد امین(ص) فقط یک بار دیگر جبرئیل امین را با چهره واقعی خویش دیدار کرد و آن زمانی بود که به معراج رفت.

آن شب غار حرا حالتی دگرگون داشت و حضور فرشته وحی آن دخمه تاریک را نورانی کرده بود. او از طرف پروردگار حامل پیام رسالت بود. جبرئیل امر به خواندن کرد، اما محمد(ص) پاسخ داد: من خواندن نمی‌دانم. این ماجرا یک بار دیگر تکرار شد تا اینکه در مرتبه سوم، از آنجایی که به فرموده امام حسن عسکری(ع) «خداوند، قلب و روان پیامبر را بهترین و پذیراترین قلب‌ها برای نبوت یافته بود»، محمد(ص) در پاسخ به ندای «اِقرأ»، ناگهان شروع به خواندن کرد تا مأموریت ۲۳ ساله‌اش رسماً آغاز شود. رسالت آخرین پیامبر خدا(ص) اگر چه با رحلت او پایان یافت اما شعاع نوبتش به سراسر کره خاکی گسترش یافت تا فطرت‌های بیدار و آزاد را هدایت کند.

 

به مناسبت فرا رسیدن این روز فرخنده با استاد ابوالفضل بهرام‌پور مفسر قرآن کریم گفت‌وگو کردیم.

*قرآن چه ویژگی‌هایی‌ را برای پیامبر خاتم(ص) عنوان می‌کند؟

یک ویژگی که هر پیامبر باید داشته باشد عمومی است، منتها پیامبر اسلام(ص) اختصاصات ذاتی هم دارند، هر پیغمبری باید انسان‌های صالح، برگزیده، انتخاب شده خدا و با حساب و کتاب باشند تا به عنوان پیامبر مطرح شوند که تحت عنوان معصوم، اخلاق، سابقه و ... مطرح می‌شود که عمومیت هر پیامبر است.

نگاه کنید شما دبیری که می‌خواهید به مدرسه بفرستید یا مدیر کنید، باید ویژگی‌های اخلاقی و تربیتی داشته باشد، زیرا امانت مردم را به دست او می‌سپارید، اما کسانی پیدا می‌شوند که در این ویژگی‌ها کاملاً استثنایی هستند، یک اختصاصاتی دارند که بقیه ندارند.

پیغمبر اسلام(ص) «اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ» است؛ یعنی دارای اخلاق حسنه خیلی بزرگی است. رسول اکرم(ص) خصوصیات اخلاقی زیاد داشتند و از آنجایی که آخرین پیامبر هست، باید معلوماتی که می‌گیرد، ظرفیت کلان داشته باشد که این وحی را دریافت کند و این امتیازات را پیامبر اسلام(ص) داشته است.

*با توجه به اینکه مطرح می‌شود پیامبر(ص) از ابتدا دارای اخلاق نیکو و رفتار پسندیده بوده است، آیا حکایت از این دارد که ایشان از ابتدا می‌دانسته که قرار است به پیامبری مبعوث شود؟

نه! حضرت(ص) باید از کجا می‌دانسته است؟ ایشان فقط در کودکی و جوانی بسیار پاک بوده و مطابق آیین ابراهیمی عمل کرده است.

*روایت آیات سوره علق از ماجرای مبعث را بیان می‌کنید؟

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» اولین جمله‌هایی است که بر پیامبر(ص) نازل شده است، اولین پیام بعثت دعوت مردم به علم است، «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ»؛ یعنی امروز دنیا فهمیده است حرف اول را علم و قلم می‌زند و با آن دعوت شروع شده است. 

* با توجه به اینکه قرآن از عالم ملکوت به عالم ماده ورود کرده، محتوای قرآن چگونه بر پیامبر نازل شده است؟

قرآن به دو صورت بر رسول خاتم(ص) نازل شده است که تحت عنوان نزول دفعی و تدریجی یاد می‌شود، مراد از نزول دفعی، نزول تمام قرآن به قلب مبارک پیامبر(ص) در شب قدر «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر» است و مراد از نزول تدریجی هم نازل شدن قرآن ظرف 23 سال بر شخص پیامبر اکرم(ص) است.

در نزول دفعی قرآن، پیغمبر(ص) به تبلیغ آن مأمور نشده تا بگوییم که بعثت در همان شب بوده است، بلکه محتوای کلی قرآن در شب قدر بر قلب پاک آن بزرگوار نازل شد و در نهایت به طور رسمی پیامبر(ص) با وحی اولین آیات سوره «علق»، آن هم با الفاظ تعیین شده از جانب خدا، به رسالت و پیام‌رسانی مبعوث و مأمور ابلاغ وحی به مردم شد.

مفسران شیعه یک بیان زیبای علمی و منطقی دارند (دو نزول دفعی و تدریجی قرآن هم این موضوع را تأیید می‌کند): جبرئیل در نزول دفعی که در شب قدر واقع شد، تمام محتوای قرآن را یکجا و به طور مستقیم بر قلب پاک پیامبر(ص) نازل کرد، اما این محتوا فاقد لفظ بود. برای مثال، شما جریان اصحاب کهف را به صورت فیلم می‌بینید و آن‌گاه مفهوم آن در ذهن شما وارد می‌شود، اما هنوز به صورت لفظ در نیامده است، پس محتوای این تاریخ، بدون لفظ در نفس شما حاضر است. بلاتشبیه در مورد قرآن نیز محتوای کل آن در شب قدر بر قلب پیامبر(ص) نازل شد، اما به او گفتند که نباید کسی با خبر شود، ما به موقع خواهیم گفت که آن مطالب نازل شده را برای دیگران بیان کنی! ماه رمضان که تمام شد، پس از چند ماه در 27 رجب که پیامبر(ص) مبعوث شد به او گفته شد: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ».

نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که نزول کتاب آسمانی برای همه پیامبران یکجا بوده است، اما برای پیامبر ما قرآن یک بار یکجا نازل شده و بار دوم به تدریج و به مدت 23 سال صورت گرفته است. در نزول دفعی یک کار نورانی روی پیامبر(ص) انجام گرفت، چون تا خود پیامبر نورانی نشود، نمی‌تواند نورانی کند، بنابراین اول باید پیامبر(ص) را برای خودش مبعوث کند، بعد برای دیگران،‌ بنابراین پیامبر اسلام اول برای خودش مبعوث شد (بعثت درونی در ماه رمضان) و بعد برای هدایت مردم به پیامبری برگزیده شد (بعثت بیرونی در 27 رجب).

خلاصه اینکه محتوای قرآن در نزول دفعی، بدون لفظ بر قلب پیامبر(ص) نازل شد، اما نزول تدریجی که شروع شد، خدا آن مفاهیم و محتوا را با الفاظ مخصوص و در قالب کلمات قرآن نازل کرد، معنای درست آیه فقط برای شیعه قابل فهم است.

کسانی که به یک نزول قائل هستند و می‌گویند در رمضان نزول قرآن شروع شده است، آن‌ها نمی‌توانند این دو آیه را به درستی معنا کنند، آنجا که فرمود: «وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَى إِلَیْکَ وَحْیُهُ»؛ ای پیامبر، قبل از آنکه وحی جبرئیل بر تو تمام شود، به قرائت آن پیشی نگیر، در جای دیگر فرمود: زبان خود را با عجله برای قرائت وحی نگردان، چرا که بر ماست جمع و قرائت آن. پس چون ما آن را قرائت کردیم، از قرائت ما پیروی کن.

این آیات نشان می‌دهد که وقتی جبرئیل آیات را بر پیامبر (ص) قرائت می‌کند، پیامبر(ص) از جبرئیل در جمله‌هایی جلو می‌زده و این حکایت از آن دارد که پیامبر(ص) قبلاً از محتوای وحی اطلاع داشته وگرنه جلو زدن او بر گفتار جبرئیل مفهوم نخواهد داشت.

زیرا پیامبر اکرم(ص) آموزه‌هایی غیر از قرآن دارد و آن آموزه‌های غیر قرآنی به احادیث قدسی معروف است، بنابراین هم حدیث قدسی آموخته‌های خدا به پیغمبر(ص) است، هم قرآن کریم آموخته‌های خدا به پیغمبر(ص). با این فرق که حدیث قدسی را خداوند در معراج به پیغمبر(ص) آموخته است و آن را با هر لفظ و انشائی به مردم بخواهد بگوید مجاز است، خداوند به پیامبر(ص) می‌گوید: قرآن حدیث قدسی نیست که محتوا را بگیرد و با هر انشایی بخواهد مطرح کند، اگر این گونه اتفاق نمی‌افتاد الان 300 نوع قرآن داشتیم، بنابراین  خداوند خطاب به پیامبر(ص) گفت: با همین انشاءی که من می‌گویم انشاء کن، زیرا قرآن از سوی ما است.

* قرآن بحث امّی بودن پیامبر را چگونه مطرح می‌کند؟

در قرآن خطاب به پیامبر(ص) بیان می‌کند که تو قبل از این بلد نبودی بنویسی، خواندن نمی‌توانستی، همه مردم می‌دانند تو درس نخوانده‌ای و خواندن و قرائت نمی‌دانی، بناراین از نظر قرآن کتابت و قرائت را خدا اعجازی به پیغمبر(ص) آموخته است، در پیامبر شدن ما تو را قاری و خواننده خواهیم کرد: «سنُقرئک فلا تَنسی».

*در قرآن هدف رسالت پیامبران به صورت عام مطرح می‌شود، آیا درباره پیامبر خاتم(ص) به صورت خاص دلیلی را اشاره کرده است؟

خدای تعالی معنی ندارد که بچه‌ها را به آموزش و پرورش بفرستد و ادعا کند که خروجی‌اش لیسانس و دانشمند است و معلم و متخصص نفرستد، بلکه خدای تعالی انسان‌ها را آفریده و به این عالم فرستاده است و برای آن‌ها برنامه‌ریزی کرده و سپس قرآن را فرستاده است.

در یک آیه دارد که می‌فرماید: «لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَفَلا تَعْقِلُونَ»؛ ای پیامبر! به این‌ها بگو که ما کتاب فرستادیم که یادنامه شما آدمیان باشد که چه باید بکنید و چه نباید بکنید، چرا این طوری هستید، چرا شاد نیستید، چرا سرتان کلاه می‌رود ...، این ذکرنامه شما پیش ما است و درمانتان هم، پیش ما است، بنابراین این ذکرنامه و پیامبر را برای این نزد شما فرستادیم.

*به عنوان آخرین سؤال، جبرئیل بر پیامبر(ص) در شب مبعث به چه صورت ظاهر شده است؟

از شما سؤال می‌کنم استادی که در دانشگاه به شما درس می‌دهد، اتفاق جدیدی می‌افتد، شما همان آدم هستید، روح آن معلم با روح شما ارتباط برقرار می‌کند و محتوا را به شما می‌دهد، بنابراین جبرئیل که یک موجود ملکوتی است، وقتی بر پیامبر(ص) وارد می‌شود، با ملکوت پیغمبر(ص) ارتباط برقرار می‌کرد و وحی را بر حضرت(ص) نازل می‌کرد، منتها بشر خیلی دقیق نمی‌تواند شکل ساختاری جبرئیل را بداند، ولی بالاخره جبرئیل یک موجود ملکوتی فوق است که معلم الانبیاء است و برای هر نبی‌ فرهنگ را او آورده است.